मदन भण्डारीलाई मचाहिँ एउटा धारको प्रमुख नेताका रूपमा बुझ्छु । नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी स्थापनाका लागि पुष्पलालले नेतृत्वदायी पहलकदमी लिनुभयो र कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अथक ढंगले अघि बढाउन अहम् भूमिका पनि निर्वाह गर्नुभयो । उहाँको योगदानको अलग मूल्यांकन छ । तर, समग्रमा मूल्यांकन गर्दा विचार, दृष्टिकोण, सिद्धान्त र कार्यक्रमका हिसाबले मात्रै होइन, कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जनव्यापी र देशव्यापी बनाउने हिसाबले पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनको मुख्य नायकका रूपमा मदन भण्डारी स्थापित हुनुभएको छ । जसरी एउटा धारले राजा महेन्द्रलाई नेता मान्छ, अर्को धाराले बीपी कोइरालालाई मुख्य नेता मान्छ, म चाहिँ मदन भण्डारीलाई वामपन्थी आन्दोलनको प्रमुख नेताका रूपमा मान्दछु ।
मदन भण्डारीसँग मेरो पहिलो भेट सम्भवत: २०३३ को अन्त्य वा ०३४ को सुरुतिर भएको थियो । म भर्खर एसएलसी उत्तीर्ण गरेर कलेज पढ्ने हिसाबले रूपन्देहीमा दिदीको घरमा थिएँ । त्यतिबेला पनि मदन सधैँझैँ कालो टोपीमा हुुनुहुन्थ्यो । त्यतिबेला मैले उहाँलाई कुनै एक जना नेताका रूपमा छद्म नाममा भेटेको थिएँ तर कुनै उठबस भएन । त्यसपछि उहाँसँग मेरो चिनिने गरी देखभेट एकै पटक ०४६ साल भदौमा सिरहामा आयोजित तत्कालीन नेकपा (माले) को चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशनमा भएको थियो । महाधिवेशनमा उहाँ जुन रूपमा प्रस्तुत हुनुभयो र हामीले जुन रूपमा देख्यौँ, त्यसले समकालीन नेताहरूलाई उछिनेर उहाँ निकै फासलाका साथ अघि बढ्न सक्नुहुन्छ भन्ने छाप हामीहरूमा परेको थियो । भूमिगत त्यस समयमा धेरैले धेरै नेतालाई नजिकबाट चिन्ने अवस्था हुँदैनथ्यो । तर, त्यतिबेला मदन भण्डारीले जुन प्रभाव महाधिवेशन प्रतिनिधिहरूका बीचमा छोड्नुभयो, त्यसबाट उहाँ पार्टीका शीर्ष नेताहरूमध्ये निकै अघि हुनुहुन्छ भन्ने बुझ्न कठिनाइ भएन ।
त्यतिबेला लुम्बिनी अञ्चललाई हामी पश्चिम–दक्षिण क्षेत्रीय कमिटी भन्थ्यौँ । महाधिवेशन सकिएपछि हामीले त्यसको अधिवेशन आयोजना गर्नु थियो । त्यस अधिवेशनबाट ईश्वर पोखरेललाई बिदा गरेर केपी ओलीलाई त्यस क्षेत्रको जिम्मेवारी दिने गरी केन्द्रबाट निर्णय भएको थियो । मदन भण्डारी पाल्पामा आयोजित त्यस अधिवेशनको प्रमुख अतिथिका रूपमा उपस्थित हुनुभएको थियो । एउटा कार्यकर्ताका रूपमा उहाँसँग कुराकानी गर्न पाउँदा उहाँका बारेमा मेरा मनमा परेको छाप अझ गाढा बनेको थियो ।
०४६ सालको जनआन्दोलन संगठित गर्नमा विचार, जनपरिचालन दुवैका हिसाबले मदन भण्डारीको निर्णायक योगदान छ । आन्दोलनको सफलता सँगसँगै वामपन्थी आन्दोलनलाई राष्ट्रिय राजनीतिको मूलधार बनाउने योजना र उद्देश्यका साथ कतिपय मतभिन्नताका बाबजुद तत्कालीन नेकपा (माले) र नेकपा (मार्क्सवादी) बीच एकीकरणका लागि मदनले निर्णायक पहलकदमी लिनुभएको थियो । अरू थुप्रै साना–मसिना वामपन्थी समूहलाई पनि मिलाएर लैजाने पहलकमदी नलिएको भए एमाले एउटा सबल, एकीकृत र मूल कम्युनिस्ट पार्टी बन्न सम्भव थिएन । ०४६ को आन्दोलनको सफलता र माले–मार्क्सवादी एकीकरणपछि उहाँले साँच्चै पार्टीलाई देशव्यापी र जनव्यापी बनाउनका लागि एउटा दृष्टिकोणका साथ अगुवाइ गर्नुभयो र पार्टीले धेरैले अपेक्षा नै नगरेका रूपमा आफूलाई जनताको लोकप्रिय शक्तिका रूपमा स्थापित गर्न सक्यो ।
विचार, नीति र सिद्धान्तका हिसावले मदन भण्डारीले नेकपा (एमाले) लाई एउटा नयाँ उचाइमा पुर्याएको तथ्य निर्विवाद रूपमा स्थापित भएको छ । जनताको बहुदलीय जनवाद मदन भण्डारीले कुनै प्रसंगवश स्वीकारको विषय थिएन । त्यो चाहिँ उहाँले आन्दोलनका अनुभवहरूको जगमा सचेतन रूपमा निकालेको निष्कर्ष थियो । त्यो अवधारणा उहाँले चौथो महाधिवेशनमै कार्यक्रमिक अवधारणामा पनि कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा सम्पन्न हुने क्रान्तिपश्चात पनि हामी एकदलीय शासन व्यवस्था होइन, बहुदलीय प्रतिस्पर्धामा जान्छौँ भनेर अघि सार्नुभएको थियो । त्यही मान्यता ०४७ सालमा माले–मार्क्सवादीबीचको एकताको घोषणापत्रमा पनि उल्लेख गरियो । त्यसपछि, उहाँले यो मान्यता किन आवश्यक छ भन्ने विषयमा व्यवस्थित रूपमा राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका अनुभवहरूलाई विश्लेषण गरेर सिद्धान्तकृत गर्नुभयो र धेरै उचाइबाट जनताको बहुदलीय जनवाद प्रतिपादन गर्नुभयो ।
०४६ सालको जनआन्दोलनका बेला म पार्टीको नवलपरासी जिल्ला सचिव थिएँ । मलाई एक वचन पनि नसोधेर उहाँले महाकाली कार्यक्षेत्रमा खटाउनुभएछ । म चाहिँ त्यतिबेलासम्म लमहीबाट पश्चिमतिर गएकै थिइनँ । मलाई उहाँले जुन विश्वासका साथ खटाउनुभयो, त्यस आधारमा मैले दुई वर्ष महाकालीमा काम गरेर फर्कें । पाँचौँ राष्ट्रिय महाधिवेशनअघि नै राष्ट्रिय परिषद् र केन्द्रीय कमिटीमा मदनकै पहलमा मलाई लगिएको थियो । त्यसपछि एउटै कमिटीमा बसेर उहाँलाई अझ नजिकबाट चिन्न, बहसमा भाग लिन, तर्क सुन्न र काम गर्ने तरिकाका बारेमा बुझ्न पाउँदा उहाँको प्रभावशाली व्यक्तित्वले झन् बढी प्रभावित पारेको थियो ।
त्यतिबेला मदनले ‘जनताको बहुदलीय जनवाद’बारे नामक एउटा सानो पुस्तिका लेख्नुभएको थियो । त्यो पुस्तिका प्रकाशित भएपछि कालिमाटीस्थित जीवन मानन्धरको घरमा आयोजित केन्द्रीय कमिटीको बैठकमा त्यसलाई ठूलो मुद्दा बनाइयो । ‘पार्टीको विचार, नीति, दृष्टिकोण र निर्णयविपरीत अघि सारिएको हुुनाले यो पुस्तिका फिर्ता ल्याउनुपर्छ, जलाउनुपर्छ र यसबापत मदन भण्डारीलाई कारबाही गरेर महासचिवबाट हटाउनुपर्छ’ भन्ने किसिमका कुरा उठे । तर, मदन भण्डारीलाई त्यस छलफलले किञ्चित प्रभावित गरेन । कारबाही गर्छन् वा गर्दैनन् भन्ने विषयमा उहाँलाई केही पनि मतलब थिएन ।
हामी मदनमा अनुयायीहरू आत्तिएका थियौँ । किनभने, मतदानमा जाँदा मदनले हार्न सक्ने सम्भावना थियो । तर, मदनलाई त्यसले छुँदै छोएन । त्यसबेला हामी कनिष्टहरूले एउटा प्रस्ताव गर्यौँ– ‘पार्टीले अहिलेसम्म बहुदलीय जनवादलाई आफ्नो कार्यक्रम भनेको छैन, आजका मितिसम्म नामकरणका हिसाबमा नौलो जनवाद नै आधिकारिक कार्यक्रम हो । त्यस कारणले एउटा बीचको बाटो निकालौँ, नत्र पार्टी मुठभेडमा जान्छ ।’ महाधिवेशन नजिक आइरहेको बेला त्यहीँ बहस गर्नुपर्छ र बहुदलीय जनवादलाई पारित गर्नुपर्छ भन्ने त छँदै थियो । त्यसका लागि हामीले बीचको बाटो प्रस्ताव गर्यौँ– ‘हाम्रो कार्यक्रम नौलो जनवाद नै हो, प्रसंगवश यसलाई बहुदलीय जनवाद भन्न सकिन्छ ।’ यस भाषाका आधारमा हामीले बीचको बाटो निकाल्यौँ र महाधिवेशनको आयोजना गर्न लाग्यौँ ।
महाधिवेशनको तयारीमा लाग्ने सिलसिलामा मदनले जनताको बहुदलीय जनवादलाई व्यवस्थित कार्यक्रमका रूपमा सूत्रबद्ध गर्नुभयो । त्यस सिलसिलामा त्यसमाथि उग्रवामपन्थी र दक्षिणपन्थी दुवै कोणबाट आक्रमणहरू भए । पार्टीभित्र र बाहिर दुवैतिरबाट भएका आक्रमणहरूको प्रतिवाद गर्ने क्रममा नै उहाँले जबजलाई अझ बढी व्यवस्थित बनाउन सक्नुभयो ।
पार्टीभित्र केही नेताहरू पहिलादेखि नै भन्दै आएको नौलो जनवादका पक्षमा हुनुहुन्थ्यो भने केही नेताहरू परिमार्जित नौलो जनवादका पक्षमा खडा हुनुभयो । हाम्रा वरिष्ठ नेताहरू चाहिँ ‘सिधै बहुदलीय जनवादभन्दा अप्ठेरो हुन्छ होला, यसलाई बहुदलीय नौलो जनवाद भन्नुपर्छ कि’ भन्ने अवस्थामा हुनुहुन्थ्यो । पछि पार्टीभित्र मदनले त्यसलाई पनि नमानेपछि कार्यक्रमको नाम जनताको बहुदलीय जनवाद नै राख्ने तर त्यसका अगाडि ‘जनताको’ शब्द राख्ने गरी हामीले त्यसलाई अघि बढायौँ ।
त्यतिबेलाको एउटा प्रसंग मलाई अहिले पनि सम्झना भइरहेको छ । सामन्ती भूस्वामित्व अन्त्य गर्दा क्षतिपूर्तिका सम्बन्धमा के गर्ने भन्ने प्रश्न उठेको थियो । मदनले क्रान्तिका पक्षमा रहेका वा विरुद्धमा नगएका जमिनदारहरूलाई क्षतिपपूर्ति दिइनेछ भन्ने प्रस्ताव अघि सार्नुभएको थियो । त्यसलाई कतिपयले गान्धीवाद भने, कतिपयले वर्ग समन्वय भने । तर, त्यसबाट उहाँ किञ्चित हल्लिनुभएन । हाम्रा कतिपय माथिल्लो उचाइका नेताहरू पनि त्यसका विपक्षमा हुनुहुन्थ्यो । मेरो कार्यक्षेत्र रहेको महाकालीका साथीहरूले त त्यसको वकालत नै गर्नुभयो । मलाई अहिले पनि सम्झना छ– प्रेमसिंह धामी, ऋषिराज लम्सालीजस्ता साथीहरूले ‘हामीलाई मदन भण्डारी असाध्यै प्रिय लाग्छ, जनताको बहुदलीय जनवाद पनि त्यत्तिकै प्रिय लाग्छ । तर, यो क्षतिपूर्ति दिने कुरा चाहिँ मान्न सक्दैनौँ’ भन्नुभयो । धेरै पटक मदनसँग उहाँहरूले बहस पनि गर्नुभयो । मदनले सम्झाउनुभयो । तर, उहाँहरू सहमत हुनुभएन । त्यसक्रममा मदनले भन्नुभएको थियो– ‘तपाईंहरूलाई मैले सबै कोणबाट सम्झाउने कोसिस गरेँ । तर, सम्झिनुभएन । त्यसकारण अब तपाईंहरू आफ्नो कार्यक्षेत्रमा फर्किनुहोस् । तपाईंहरूलाई ढिलो बुझ्ने पनि म अनुमति दिन्छु । तपाईंहरूले ढिलो बुझ्नुहुने भयो ।’
त्यतिबेला हामीहरू जनताको बहुदलीय जनवाद सही त छ तर यसले हार्नु हुँदैन भन्नेमा हामी बढ्ता सजग थियौँ । तर, मदन भण्डारीलाई चाहिँ हारिन्छ कि जितिन्छ भन्ने कुरासँग कुनै मतलब थिएन । खाली उहाँलाई यो सही छ कि छैन भन्ने कुरासँग मात्र मतलब थियो । म आफैँले पनि मदनसँग ‘यो क्षतिपूर्तिको विषयले असर पार्छ कि, महाधिवेशनमा हराउँछ कि ?’ भनेर चिन्ताका साथ कुरा गरेको थिएँ । मैले ‘क्षतिपूर्ति ठीक त छ तर अहिले महाधिवेशनले स्वीकार गरेर भने सिंगो कार्यक्रम नै प्रभावित हुन्छ । त्यसैले अर्को महाधिवेशनमा प्रस्तुत गर्ने गरी अहिले त्यसलाई हटाइदिनुस्’ भन्ने आग्रह गरेको थिएँ । तर, जवाफमा उहाँले भन्नुभयो– ‘तपाईं पक्षमा हुनुहुन्छ कि विपक्षमा ? समर्थन गर्नुहुन्छ, पक्षमा मतदान गर्नुहोस्, विरोध गर्नुहुन्छ, विपक्षमा मतदान गर्नुहोस् । म मेरो मान्यतासँग कहिल्यै पनि सम्झौता गर्दिनँ ।’ मलाई उहाँले ठाडठाडै जवाफ दिएर फर्काउनुभयो । मैले सोचेँ– कस्तो कडा हुनुहुँदोरहेछ ! तर, उहाँको अडानको औचित्य पछि प्रमाणित भयो ।
मदन आफ्नो मान्यता (कन्भिक्सन) सँग कहिल्यै पनि सम्झौता नगर्ने नेता हो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्थ्यो । उहाँ साँच्चै विशिष्ट क्षमता राख्ने राजनेता हुनुहुन्थ्यो । उहाँले केही काल नेतृत्व गर्न पाएको भए नेपालको वामपन्थी र लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई मात्र होइन, विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नै एउटा दिशा निर्देश गर्न सक्ने ल्याकत राख्नुहुन्थ्यो ।
आजको बिन्दुमा आएर सम्झिँदा हामीकहाँ मदन भण्डारीको अभाव निरन्तर खट्किँदै आएको छ । उहाँले सैद्धान्तिक रूपमा अघि सारेका मान्यताहरू पुष्टि हुँदै आएका छन् । हिजो विपक्षमा रहेका साथीहरू आज पक्षमा आएका छन्, हिजो आलोचक रहेका साथीहरू आज समर्थक बनेका छन् । त्यस हिसाबले मदन भण्डारी त अजेय नै हुनुभएको छ । तर, हामीलाई अनेकन क्षणहरूमा उहाँको अभाव खट्की नै रहेको छ ।
कतारी अमिर आज नेपाल आउँदै, देशभर सार्वजनिक विदा
एयरपोर्टमा इडुरोम सञ्चालनमा ल्याइने
बालाजु बाइसधारा मेला सुरु
नेपाल टुरमा आउने वेस्ट इन्डिज ‘ए’ टिमको घोषणा, को को परे ?
आज विशेष हनुमान जयन्ती, यसरी गर्नुहोस् हनुमानको आराधना
सुदर्शनको नयाँ फिल्म ‘रावायण’को छायांकन सुरु
एकैदिन तोलामा २७ सय घट्यो सुनको मूल्य, कतिमा हुँदैछ कारोबार ?
नेपाल लाइफले सार्वजनिक गर्यो केटाकेटी सुनौलो भविष्य जीवन बीमा योजना
कर्णालीका मुख्यमन्त्री कँडेलले बैशाख १३ गते विश्वासको मत लिने
राष्ट्रपतिद्वारा कतारका राजाको सम्मानमा रात्रिभोज आयोजना
चलचित्र ‘नमेटिने घाउ’ मा एमाले अध्यक्ष ओलीको अभिनय
विपिन जोशीको रिहाईका लागि राष्ट्रपति पौडेलको कतारी राजालाई आग्रह
साझा चासोको मुद्दामा सहकार्यका लागि कतारका राजालाई राष्ट्रपति पौडेलको आग्रह
राष्ट्रपति पौडेल र कतारका अमिरबीच शीतल निवासमा भेटवार्ता सुरु
